مائده آقائیپور
دکترای تخصصی روانشناسی بالینی
فیلمدرمانی تجربی در رواندرمانی فردی: شکستن مقاومت، فعالسازی ذهنیتها
فیلمدرمانی تجربی در رواندرمانی فردی: شکستن مقاومت، فعالسازی ذهنیتها
«مخاطب: متخصصان سلامتروان، درمانگران، مدرسان و دانشجویان روانشناسی»
نویسنده: دکتر مائده آقائیپور | روانشناس بالینی و برگزارکننده کارگاههای فیلمدرمانی
مقدمه
کار با مراجعان مبتلا به اختلالات شخصیت، بهویژه اختلالات خوشه C نظیر اختلال شخصیت اجتنابی، با چالشهایی جدی همراه است:
مقاومت در برابر تماس هیجانی، ذهنیتهای اجتنابی، کنترلگری شناختی، و دشواری در دسترسی به تجارب دوران کودکی. اینجاست که ابزارهای غیرکلامی، تجربی و چندکاناله اهمیت پیدا میکنند. یکی از این ابزارهای موثر، فیلمدرمانی تجربی است.
در این مقاله، مدلی معرفی میشود که طی بیش از پنج سال تجربه بالینی و سه مطالعه علمی طراحی و ارزیابی شده است. در این مدل، فیلم بهمثابه «تکنیک هیجانی تجربی» در رواندرمانی فردی، در چارچوب طرحوارهدرمانی، ذهنیتمحور و گشتالتدرمانی استفاده میشود.
فیلمدرمانی: تکنیکی تجربی، نه تحلیلی
در ادبیات تخصصی، فیلمدرمانی به دو دسته عمده تقسیم میشود:
۱. تحلیل روانشناختی فیلم (film analysis therapy) که بیشتر به مطالعه ساختار روایت و شخصیتها میپردازد؛
۲. فیلمدرمانی تجربی (cinematherapy) که از فیلم به عنوان ابزاری برای پردازش هیجانی استفاده میکند.
مدل ارائهشده در این مقاله در دسته دوم قرار میگیرد و بر پایه آثار Elsaesser (2003) در باب تجربه سینمایی، و Brigit Wolz در کتاب E-Motion Picture Magic بنا شده است .
در این روش، درمانگر با استفاده از صحنههای هدفمند از فیلم، فرایندهایی مانند همذاتپنداری، تصویرسازی، مواجهه غیرمستقیم و گفتوگوی درونی را فعال میکند. فیلمها بهعنوان محرکهایی برای دسترسی به هیجانات سرکوبشده، طرحوارههای فعال، و ذهنیتهای دفاعی عمل میکنند.
مکانیسمهای اثرگذاری فیلم در مغز و روان
فیلمها با بهرهگیری از تصویر، صدا، روایت، و موسیقی، تجربهای چندحسی و زنده ایجاد میکنند. مطالعات عصبروانشناسی نشان دادهاند که تماشای صحنههای هیجانی در فیلمها میتواند نواحی لیمبیک، سیستم آینهای، و قشر پیشپیشانی را فعال کند. این فعالسازی، همان مکانیزمهایی هستند که در تصویرسازی ذهنی و مواجهه تجربی هم نقش دارند.
فیلم از یکسو به عنوان «ابژه واسطه» موجب کاهش مقاومت و احساس تهدید در مراجع میشود، و از سوی دیگر، امکان پردازش مجدد هیجانی را فراهم میکند. این ویژگیها بهویژه در مراجعان با ذهنیتهای اجتنابی، والد تنبیهگر یا کمالگرای افراطی مؤثر است.
کاربست در درمان فردی: ساختار و تکنیکها
در رواندرمانی فردی، درمانگر با شناسایی ذهنیتهای غالب و طرحوارههای فعال در مراجع، بخشهایی از فیلمهایی خاص را بهعنوان «محرک هیجانی» پیشنهاد میکند. مراجع این صحنهها را در جلسه یا بهعنوان تکلیف خانگی مشاهده میکند.
سپس در جلسه درمان، تکنیکهایی مانند:
- تصویرسازی ذهنی بازسازیشده
- گفتوگوی صندلیها با شخصیت فیلم
- بازوالدینی محدود بر پایه محتوا
- چرخه آگاهی و کاربرگنگاری تجربی بهکار گرفته میشوند تا تماس هیجانی، ابراز احساسات و تجربه اصلاحی تسهیل شود.
انتخاب فیلم باید با دقت صورت گیرد؛ هم از نظر بار هیجانی، هم از نظر مفاهیم طرحوارهای. در مدل ارائهشده، فهرست جامعی از فیلمهای منتخب ارائه شده که شامل آثار کلاسیک، درامهای شخصیتمحور و فیلمهای روانشناختی معاصر است .
اگرچه تمرکز پژوهش حاضر بر اختلال شخصیت اجتنابی بوده، اما تجربه بالینی و بازخورد درمانگران نشان داده که این مدل بهویژه در کار با مراجعان مبتلا به اختلالات شخصیت خوشه B (مثل مرزی، نمایشی، خودشیفته و ضداجتماعی) نیز اثربخش است. استفاده از فیلم بهعنوان محرک هیجانی غیرمستقیم و کمتر تهاجمی، به درمانگر کمک میکند تا دفاعهای قوی، مقاومت در برابر آسیبپذیری، و اجتناب از تجربههای هیجانی را بهنرمی و بدون تهدید فعال کند. این مسئله بهویژه در مواجهه با ذهنیتهای نوساندار، انتقالهای منفی یا والایشهای مفرط در این گروه مراجعان، اهمیت دارد.
یافتههای پژوهشی
مدل فوق در پایاننامه دکتری نگارنده و در دو مقاله علمی با روشهای کمی و کیفی ارزیابی شده است.
در مطالعه اول، با استفاده از طرح تکموردی چندخطپایه، کاهش معناداری در طرحوارههای ناسازگار اولیه، ذهنیت والد تنبیهگر، و بعد مزاج اجتناب از آسیب در افراد مبتلا به اختلال شخصیت اجتنابی گزارش شد .
همچنین در گزارشهای کیفی، بهبود در مشارکت درمانی، تماس هیجانی، و کاهش مقاومت از سوی درمانگر و خود مراجع ثبت شده است.
جمعبندی و کاربرد تخصصی
فیلمدرمانی تجربی، نهتنها ابزار جذابی برای فعالسازی هیجان است، بلکه در مواجهه با مقاومت، اجتناب، و دفاعهای شناختی مراجعان، روشی خلاقانه و غیرمستقیم ارائه میدهد. این مدل، مکمل روشهایی همچون تصویرسازی ذهنی، تکنیکهای گشتالتی، و درمان ذهنیتمحور در رویکرد طرحوارهدرمانی است.
استفاده از این ابزار در رواندرمانی فردی، خصوصاً در درمان اختلالات شخصیت با ساختارهای دفاعی سنگین، توصیه میشود.
برای مطالعه بیشتر:
- Wolz, B. (2005). E-Motion Picture Magic
- Elsaesser, T. (2003). Film Theory: An Introduction through the Senses
- آقائی پور گواسرائی، مائده، محمدی، مسعود، نظیری، قاسم، داودی، اعظم. (۱۴۰۲). اثربخشی اسکیماتراپی مبتنی برذهنیت و سینمادرمانی در درمان افراد مبتلا به اختلال شخصیت اجتنابی: مطالعه تک آزمودنی. مجله علوم پزشکی رازی، دوره ۳۰، شماره پیوسته ۱۱۸، آبان ۱۴۰۲.
- https://www.magiran.com/p271407
- آقائی پور گواسرائی، مائده، محمدی، مسعود، نظیری، قاسم، داودی، اعظم. (۱۴۰۱). اثربخشی طرحوارهدرمانی و سینمادرمانی در بهبود طرحوارههای ناسازگار اولیه و مزاج اجتناب از آسیب در افراد مبتلا به اختلال شخصیت اجتنابی: مطالعه تک موردی. دو ماهنامه علمی- پژوهشی روانشناسی و روانپزشکی شناخت، سال نهم، شماره ۵،
- ۱۲۹-۱۱۵.http://dx.doi.org/10.32598/shenakht.9.5.115