مائده آقائیپور
دکترای تخصصی روانشناسی بالینی
فیلمدرمانی تجربی گروهی: زبان سینما در خدمت رواندرمانی هیجانی.
فیلمدرمانی تجربی:
«مخاطب: متخصصان سلامتروان، درمانگران، مدرسان و دانشجویان روانشناسی»
نویسنده: دکتر مائده آقائیپور | روانشناس بالینی و پژوهشگر فیلمدرمانی
مقدمه: وقتی سینما درمان میشود
سینما، پیش از آنکه رسانهای برای تفریح یا سرگرمی باشد، یک زبان است؛ زبانی بصری، هیجانی، استعاری و چندلایه که میتواند تجربه انسانی را بازنمایی، تداعی، و حتی احضار کند.
فیلمهایی که به روح ما نفوذ میکنند، به یادمان میآورند که روان انسان، نه فقط از طریق کلمات، بلکه از طریق تصویر، صدا و روایت هم بیانپذیر است.
در فیلمدرمانی تجربی گروهی، ما بهعنوان رواندرمانگران، دقیقاً از همین قابلیت استفاده میکنیم: سینما را به زبان ناخودآگاه تبدیل میکنیم، و گروه را به بوم تجربهای زنده برای شناخت، ابراز و اصلاح هیجان.
فیلمدرمانی چیست و چه نیست؟
اجازه دهید از اینجا شروع کنم که فیلمدرمانی تجربی، با آنچه در تحلیل روانشناختی فیلمها میشناسیم، تفاوت دارد.
در مدل تحلیلی، فیلمها موضوع بحث و تفسیر هستند؛ اما در مدل تجربی، فیلمها ابزارند؛ ابزار مواجهه، تحریک هیجان، و فعالسازی ذهنیتها.
در این چارچوب، فیلم نه شیء فرهنگی بلکه «محرک هیجانی تنظیمشده» است. مثل یک متافور زنده، مثل یک صحنه بازسازیشده از تجربهای فراموششده، یا شاید یک تصویر دقیق از کودک آسیبپذیر درون که مراجع هرگز اجازه نداده دیده شود.
چرا گروه؟ مزایای بستر جمعی برای فیلمدرمانی
فیلمدرمانی را میتوان در بستر فردی اجرا کرد، اما گروه، یک ظرف منحصربهفرد خلق میکند:
گروه نهفقط تماشاگر، بلکه منعکسکننده و تسهیلگر تجربه فردی میشود.
تماشای یک صحنه بهتنهایی، با دیدن همان صحنه در حضور دیگران، دو تجربه روانی کاملاً متفاوت تولید میکند: یکی شخصی، دیگری آیینهوار و بینفردی.
در گروه، فرآیندهای انتقالی، مقایسههای درونفردی، احساس شرم، همذاتپنداری، و تجربههای همدلانه بهطور همزمان فعال میشوند. این محیط، برای فعالسازی ذهنیت کودک آسیبپذیر، والد بیرونی، یا حتی ساخت بزرگسال سالم، بستری بینظیر فراهم میکند.
ساختار اجرایی: جلسات چگونه طراحی میشوند؟
هر کارگاه فیلمدرمانی گروهی، با یک طراحی سهلایه اجرا میشود:
- پیشنمایی هدفمند (Priming): معرفی ذهنیتمحور جلسه، تحریک تداعیهای مرتبط با طرحواره یا هیجان خاص (مثلاً رهاشدگی، خشم، شرم).
- نمایش بخشهایی از فیلم: نه صرفاً یک فیلم کامل، بلکه انتخاب هدفمند سکانسهایی با بار هیجانی متناسب.
- پردازش تجربی: استفاده از تکنیکهایی مانند گفتوگوی صندلیها، کار با بدن، تصویرسازی، چرخه آگاهی، بازوالدینی محدود یا نوشتار هیجانی.
- حلقه بازتاب گروهی: اشتراک، هماحساسی، یافتن زبان مشترک، و تقویت ذهنیت بزرگسال سالم در بستر جمع.
این مدل اجرایی، بر اساس دستورالعملهای Brigit Wolz در کتاب E-Motion Picture Magic ، ادبیات نظری Elsaesser، دستورالعمل پژوهشی Sharp (2002) و مایده آقائیپور درباره تجربه سینمایی طراحی شده است؛ و طی پایاننامه دکتری و دو مقاله علمی، بهصورت میدانی و کلینیکی ارزیابی شده است.
چرا فیلم مؤثر است؟ از مغز تا ذهن
شواهد علوم اعصاب نشان میدهند که تماشای فیلمهای هیجانی، نواحی مغزی مربوط به همدلی (mirror neurons)، حافظه هیجانی (amygdala و hippocampus)، و پردازش بینایی-اجتماعی را فعال میکند.
این یعنی مغز، تصویر را واقعی در نظر میگیرد و همین موضوع امکان بازنویسی هیجانی را فراهم میکند.
بهطور خاص، در درمان اختلالات شخصیت، که کلام در برابر دفاعها خلع سلاح است، فیلم میتواند مثل میانبری ایمن، به تجربه هیجانی دستنیافتنی پل بزند.
نمونهکار: جلسه با تم «شرم و رهاشدگی»
در یکی از جلسات، سکانسهایی از فیلم Manchester by the Sea انتخاب شد:
لحظهای که شخصیت اصلی به گذشته بازمیگردد، صحنهای از عدم توانایی در ابراز اندوه.
پس از نمایش، شرکتکنندگان با تکنیک گفتوگوی صندلی با شخصیت، صحنه را بازسازی کردند، و در گروه، احساسات خود را به اشتراک گذاشتند. در مواردی نیز شرکتکنندگان با بازگویی احساسات فعال شده در لحظه و پیوند آن با خاطرات و تجربیات هیجانی در زندگی گذشته و کنونی در گروه که مانند اعضای خانواده هستند پردازش و بازنویسی اصلاحی را تجربه میکنند.
خروجی؟ فعال شدن ذهنیت کودک شرمزده، تماس با هیجانِ خشم سرکوبشده، و بازتاب همدلانهای که نقش بزرگسال سالم را در گروه ایفا کرد.
جمعبندی: چرا آموزش این مدل ضروریست؟
امروز بیش از هر زمان، درمانگران نیازمند ابزارهایی هستند که هم علمی، هم خلاق، و هم انسانی باشند.
فیلمدرمانی تجربی، زبان تازهای برای تماس با هیجانهای عمیق است - زبان تصویر، روایت، سکوت و موسیقی.
اگر به دنبال توسعه مهارت در حوزه درمانهای هیجانی، کار با اختلالات مقاوم، یا ارتقای ظرفیت بینفردی در گروه هستی، یادگیری این مدل میتونه یک نقطه عطف باشه.
برای مطالعه بیشتر:
Wolz, B. (2005). E-Motion Picture Magic
- Elsaesser, T. (2003). Film Theory: An Introduction through the Senses
- آقائی پور گواسرائی، مائده، محمدی، مسعود، نظیری، قاسم، داودی، اعظم. (۱۴۰۲). اثربخشی اسکیماتراپی مبتنی برذهنیت و سینمادرمانی در درمان افراد مبتلا به اختلال شخصیت اجتنابی: مطالعه تک آزمودنی. مجله علوم پزشکی رازی، دوره ۳۰، شماره پیوسته ۱۱۸، آبان ۱۴۰۲.
- https://www.magiran.com/p271407
- آقائی پور گواسرائی، مائده، محمدی، مسعود، نظیری، قاسم، داودی، اعظم. (۱۴۰۱). اثربخشی طرحوارهدرمانی و سینمادرمانی در بهبود طرحوارههای ناسازگار اولیه و مزاج اجتناب از آسیب در افراد مبتلا به اختلال شخصیت اجتنابی: مطالعه تک موردی. دو ماهنامه علمی- پژوهشی روانشناسی و روانپزشکی شناخت، سال نهم، شماره ۵،
- ۱۲۹-۱۱۵.http://dx.doi.org/10.32598/shenakht.9.5.115